پیامدهای سوءمصرف مواد مخدر
پیامدهای یک رفتار ناکارآمد به تداوم آن رفتار کمک می کنند. اصل حاکم بر پیامدهای یا پسایندها «شرطی سازی کنش گر» است.
بر اساس شرطی سازی کنش گر رفتار توسط پیامدهایش کنترل می‌شود. یعنی رفتارهایی که با پیامدهای مثبت همراه هستند (مانند افزایش لذت، کاهش درد و هیجان های منفی) تکرار میشوند (تقویت مثبت) و رفتارهایی که پیامد منفی به دنبال دارند، کاهش می یابند.
پیامدهای رفتار مشکل‌آفرین مانند سوء مصرف مواد مخدر را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد. پیامدهای فوری و پیامدهای درازمدت.
پیامدهای فوری سوء مصرف مواد مخدر:
پیامدهایی که بلافاصله یا مدت زمان کوتاهی پس از رفتار مشکل‌آفرین رخ می‌دهند، پیامدهای فوری هستند. این پیامدها ممکن است لذت‌بخش باشند (تقویت مثبت) و یا به رفع تنش و بهبود خلق منفی منتهی شود (تقویت منفی).
از آنجایی که رهایی از هیجان های ناراحت کننده و یا کسب لذت، اغلب اثر فوری رفتارهای مشکل‌آفرین به شمار می‌روند، فرد ترغیب می‌شود تا به رفتار مشکل‌آفرین ادامه دهد.
برای مثال، فردی ممکن است برای کسب لذت تریاک مصرف کند و فرد دیگری ممکن است برای مقابله با خلق افسرده شیشه مصرف کند. بنابراین پیامدهای فوری رفتار مشکل‌آفرین را می‌توان به سه دسته نشانه های شناختی، هیجانی و حسی تقسیم کرد:
انواع نشانه های سوءمصرف مواد مخدر
نشانه های شناختی سوء مصرف مواد مخدر:
افکار یا تصاویری هستند که بلافاصله پس از مصرف مواد مخدر وجود دارند و تداوم بخش مشکل اند. این افکار می توانند در نقش تقویت کننده مثبت یا منفی عمل کنند مانند: چقدر خوب راحت شدم، اگر حشیش مصرف نمی کردند به این سرحالی نبودم.
نشانه های هیجانی سوء مصرف مواد مخدر:
نشانه های هیجانی رفتار مشکل‌آفرین احساسات مثبت و خوشایندی را در بر می‌گیرد که فرد به دنبال رفتار مشکل‌آفرین (مانند احساس سرخوشی و اعتماد به نفس به دنبال مصرف حشیش) و یا رهایی از هیجان ناخوشایند غم، اضطراب و تحریک‌پذیری به دنبال مصرف (تقویت منفی) تجربه می‌کند.
نشانه های حسی سوء مصرف مواد مخدر:
رهایی از تنش، درد و برانگیختگی جسمانی به دنبال رفتاری خاص در نقش تقویت کننده منفی باعث تداوم آن رفتار می‌شود. مانند رهایی از تنش جسمانی وسوسه بلافاصله به دنبال مصرف سیگار.
پیامدهای درازمدت مصرف مواد مخدر
اجتناب ها به عنوان پیامدهای دراز مدت مهمترین عامل تداوم بخش مشکلات روانشناختی هستند. اجتناب از کار، اجتناب از تماس با افراد پاک، مسئولیت گریزی و عدم پیگیری درمان در افراد معتاد همگی باعث تداوم رفتارهای مشکل آفرین می شوند.
بررسی عوامل زمینه‌ای اعتیاد
بررسی عوامل زمینه ای در بروز و تداوم اعتیاد مهم است. این عوامل عبارتند از: عوامل زمینه‌ساز، عوامل آشکارساز و عوامل تداوم بخش.
عوامل زمینه ساز اعتیاد
بررسی عواملی که زمینه بروز مشکلات را فراهم می کند و علت آن ها محسوب میشوند، مهم است. مواردی مانند: تجارب دوران کودکی، طرح واره ها و باورهای منفی، بیماری‌های جسمانی مزمن و فقدان مهارت‌های مقابله‌ای از این نوع هستند.
برای مثال، درد مزمن می‌تواند یکی از دلایل مصرف مواد اپیومی باشد. طرح واره های منفی و ناکارآمد در مورد خود مانند، من ضعیف و بی کفایت هستم، می‌تواند فرد را نسبت به مصرف مواد مخدر آسیب پذیر کند.
اختلالات روان پزشکی و اعتیاد
اختلالات روانپزشکی مانند افسردگی، اختلال دو قطبی، اختلالات سایکوتیک و هذیانی نیز ممکن است زمینه ساز مصرف الکل و مواد محرک باشند.
بیماری ممکن است در دوره سرخوشی به مصرف مواد محرک اقدام کند و یا بیمار دیگری ممکن است برای فرار از رنج حملات پانیک به آلپرازولام نسخه نشده پناه ببرد.
مشکلات پزشکی و اعتیاد
مشکلات پزشکی به ویژه بیماری های مزمن یا بدخیم ممکن است زمینه ساز مصرف مواد مخدر باشند. برای مثال، بیمار ممکن است برای رهایی از درد مزمن تریاک مصرف کند و یا بیماری دیگری ممکن است به دنبال آگاه شدن از بدخیم بودن بیماری اش خود را در دامن مصرف مواد مخدر بیندازد.
عوامل آشکارساز (استرس زا) در اعتیاد
عوامل استرس زایی که جرقه بروز یک نشانه یا اختلال را می‌زنند، عوامل آشکارساز نامیده میشوند. مانند مرگ، مهاجرت‌های اجباری، ورشکستگی های مالی و دیگر رویدادهای منفی. برای مثال، فردی را در نظر بگیرید که به دنبال شکست عشقی به مصرف مواد مخدر روی می آورد.
مشکلات زناشویی و اعتیاد
مشکلات زناشویی حل نشده می‌تواند سرشار از تنش و استرس باشد. چه بسیار افرادی که پس از ازدواج و به دلیل هیجان‌های سرکوفته ناشی از تعارض های حل نشده زناشویی به مصرف مواد مخدر روی آوردند.
در این راستا، باید توجه داشته باشید که ترک مواد مخدر بدون حل مشکلات زناشویی، خطر عود و بازگشت آن را به دنبال دارد.
درآمد و اعتیاد
درآمد بیمار باید بررسی شود. آیا بیمار از درآمد کافی برخوردار است؟ یا هر گاه حقوق می گیرد به مصرف مواد مخدر اقدام می کند؟ آیا درآمد بالای بیمار به راحتی در دسترس اوست و یا توسط خانواده و همسر محدود شده است؟
بی پولی و فقر به عنوان یک عامل استرس زا از دیگر دلایل مصرف موادمخدر محسوب میشوند. فشار روانی ناشی از فقر و بی پولی می‌تواند برانگیزاننده مصرف مواد مخدر باشد.
بیکاری و نداشتن شغل نیز می‌تواند برانگیزاننده مصرف مواد مخدر باشد. وقتی بیمار بیکار است، بررسی کنید که اوقات خود را چگونه و با چه کسی می گذراند.
آیا مواد مخدر را از این افراد تهیه می کند؟ آیا با این وعده موادمخدر مصرف می‌کند؟ اگر شاغل است بررسی کنید آیا استرس های شغلی عامل مصرف مواد مخدر است؟ آیا همکاران وی مصرف کننده و فروشنده مواد مخدر هستند؟ آیا بیمار در محیط کار مواد مخدر مصرف می کند؟
عوامل آشکارساز اغلب در تعامل با عوامل زمینه ساز به بروز مشکلات روانشناختی می انجامند. علاوه بر نقش تعاملی بین عوامل زمینه ساز و آشکارساز، باید به نقش مکانیسم های مقابله ای نیز توجه کرد.
افرادی که فاقد مهارت‌های مقابله‌ای لازم هستند، به مراتب بیش از دیگران به دنبال رویارویی با عوامل استرس زا درهم می‌شکنند و نسبت به رویدادهای استرس زا آسیب‌پذیر خواهند بود.
بنابراین، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای به عنوان یکی از شیوه های مداخله ای برای معتادان ضروری خواهد بود.
عوامل نگهدارنده یا تداوم بخش اعتیاد
عوامل نگهدارنده همانطور که از نامشان پیداست در تداوم مصرف مواد مخدر نقش مهمی دارند. توجه به این موارد در فرآیند سنجش و ارزیابی رفتاری – شناختی یک ضرورت به شمار می‌رود.
زیرا توقف چرخه مصرف مواد مخدر، مستلزم تضعیف و حذف عوامل نگهدارنده یا تداوم بخش است. عوامل تداوم بخش همان پیامدها هستند که به دو دسته پیامدهای فوری و درازمدت تقسیم می شوند.