اعتیاد به مواد مخدر رفتاری است که در آن شخص به دلایل مختلف، مواد مخدر مصرف می کند. به دلیل استفاده از مواد مخدر، فرد دچار ضعف اراده درکنترل تکرار اعمال خود می‌شود.
اعتیاد به مواد مخدر به علت عوارضی که بر دستگاه عصبی مرکزی شخص معتاد می گذارد به عنوان بیماری فرض می‌شود و این بیماری با ایجاد اختلال در کنترل بر سیستم رفتار، باعث تکرار آن رفتار می‌گردد. مصرف مواد مخدر مدارهای عصبی مربوط به نظام، انگیزش، و حافظه را در مغز دچار اختلال کرده، و اختلال در این سیستم‌ها در مغز باعث بروز عوارض جسمی، ذهنی، اجتماعی و روحی می‌گردد. الکل، تریاک، حشیش، شیشه، سیگار، هروئین، کراک و… از انواع مواد اعتیاد اور می باشند.
مکانیسم های اعتیاد و مشخصات فرد معتاد
به طور کلی بعد از آن که شخص با ماده مخدر آشنا شد، چند حالت برای او پدید می آید و سه مرحله عمده را تجربه و طی می کند:
احساس خشنودی و شعف خارق العاده و در عین حال بی مورد و بی جا:
حالتی است که در تمام معتادان مشهود نمی باشد و فقط برخی از معتادان در اوایل اعتیاد آن را تجربه می نمایند که پس از مدتی زایل شده و از میان می رود. مشخصه چنین حالتی احساس خشنودی و حالت خلسه مفرطی است که فرد دارد و این تصور در او وجود دارد که سعادت جاودانی را یافته و از قیود مادی رها شده و در آفاق و انفس و جهان غیر مادی سیر می کند. همچنین فرد معتاد در این حالت از نظر تصورات و تخیلات تحریک شده و در زمینه های مختلف هنری، ادبی، جنسی و سایر نظایر آن به خیال بافی و تجسمات ذهنی می پردازد.
پدیده تحمل یا افزایش ماده مخدر:
فرد معتاد باید رفته رفته تعداد دفعات و میزان ماده مخدر را اضافه نموده تا بتواند حالات شعف و خلسه اولیه خود را بازیابد. زیرا بعد از مدتی با مقداری ثابت نمی تواند مثل سابق حالات خلسه خود را پیدا کند و از این رو باید به تدریج به مقدار آن بیفزاید. گاهی مقدار مصرف طی ماه های متمادی ممکن است به ده ها برابر دفعات اولیه برسد.
انقیاد و تسلیم روانی:
احساس احتیاج یا خماری حالتی است که به محض نرسیدن ماده مخدر بعد از مدتی در نزد فرد معتاد پدیدار می شود. عطسه، خمیازه و بعد استفراغ و تب مقدمه این حالات را تشکیل می دهد. شخص در این حالت بسیار عصبی و نا متعادل است و ولع عجیبی برای یافتن مواد اعتیاد آور پیدا می کند به طوری که از هیچ گونه اقدامی برای یافتن آن خود داری نمی نماید.
عوارض دیر رسیدن ماده مخدر به معتاد، معمولاً ۱۲ تا ۴۸ ساعت پس از قطع ماده مخدر آغاز می گردد.
مکانیسم اعتیاد به مواد مخدر بدین نحو است که استعمال مداوم مواد مخدر، خصوصاً به مدت طولانی سبب می گردد که کم کم در اثر مقاومت و عکس العمل طبیعی بدن در برابر اثرات و خواص دارویی آنها از تأثیرشان کاسته شده و برای ظهور اثرات کامل تر و بهترلازم می آید که تدریجاً بر میزان مصرف اضافه گردد. از این رو معتادان به مواد مخدر اغلب بر میزان مصرف روزانه خود اضافه می نمایند که این خود وابستگی آن ها را به مواد مخدر روز به روز تشدید و تقویت می کند.
مکانیسم اعتیاد به مواد مخدر و مواد توهم زا با یکدیگر مغایرت دارد. مواد مخدر بیشتر از راه تسکین اعصاب محیطی همراه با تخدیر و تسکین توأم با تحریک مراکز عصبی منشأ اثر است.
از یک طرف در نتیجه حذف فشار و تشنجات عصبی و عضلانی و با ایجاد اعتدال مجازی و موقتی عصبی، شخص را از زیر بار احساس های دردناک جسمی و روانی نجات می دهد و از طرف دیگر مراکز عصبی را تحریک و با ازدیاد فعالیت‌های این مراکز در مراحل مختلف، مرکز تعقل را تخدیر نموده و احساسات مفرح توأم با انبساط خاطر و تخیل را در شخص تقویت می نماید.
مواد توهم‌زا بالعکس فاقد اثرات تخدیری و نشئه آوری است و از این لحاظ اثرشان به مراتب ضعیف تر از مواد افیونی می باشد. اثر این مواد عمدتاً در مرکز تعقل بوده و از طریق ایجاد توهمات وسیع و بیکران و بی اساس، در به وجود آمدن نوعی احساسات و حالات روانی مطبوع و در عین حال کاذب منجر می گردند. از این رو مکانیسم تأثیر این دو دسته مواد اعتیاد آور با یکدیگر متفاوت است.
استفاده از مواد اعتیاد آور در ابتدا به واسطه دو اثر و خاصیت متمایز مورد توجه بشر قرار گرفته است:
اول- حذف فشار درونی و عصبی و ازبین بردن دردهای تشنج زای عصبی و عضلانی موجود در بدن.
دوم- تقویت قوه خیال هم از راه تخدیر و تضعیف فعالیت مرکز تعقل و هم از راه تقویت نیروی تخیلی و توهم در اثر ایجاد نشئگی، که همزمان بودن این دو اثر ظاهراً مثبت جسمی و روانی، احساس نشئگی را تقویت و برآزادی نیروی خیال از قیود عقلی کمک می کند.
خوشبختانه بیماری اعتیاد قابل درمان است و عوارض آن نیز در اکثر مواقع قابل جبران می باشد.