بیشتر افراد در حال ترک مواد مخدر، لغزش و عود اعتیاد را تجربه می‌کنند. بیشترین عودها در ۹۰ روز اول شروع خویشتن داری رخ می‌دهند.
پیشگیری از عود هدفی است که دستیابی به آن امکان‌پذیر است. مداخلاتی که برای پیشگیری از عود اعتیاد به کار می‌روند، اولین بار برای اختلالات سوء مصرف مواد مخدر، الکل و سیگار طراحی شدند. اما در حال حاضر این نوع مداخله ها را می‌توان با موفقیت برای بسیاری از اختلالات روانپزشکی به کار برد.
هدف از به کارگیری این نوع مداخلات حفظ دستاوردهای درمانی است در این راستا جلسات انتهایی درمان به پیشگیری از عود اختصاص می یابد بیماران با یادگیری فنون و راهبردهایی می‌توانند از احتمال بازگشت نشانه‌ها بکاهند.
لغزش و عود اعتیاد
قبل از هرچیز بیماران باید با مفهوم لغزش و عود آشنا شوند و به تفاوت بین آنها پی ببرند. لغزش یعنی مصرف مواد مخدر پس از یک دوره خویشتن داری و ترک، بازگشت یا عود عبارت است از اقدام به مصرف مواد مخدر پس از یک دوره ترک.
در واقع لغزش به معنای مصرف الکل و مواد مخدر به دنبال یک دوره خویشتن داری است. در حالی که عود به معنای اقدام های مکرر پس از یک دوره خویشتن داری است. لغزش ها ممکن است به همان یک بار محدود شوند یا ادامه یابند و به بازگشت کامل بینجامند.
موقعیت‌های پرخطر از فردی به فرد دیگر فرق می کند، برای مثال، به همراه داشتن پول ممکن است برای عده ای برانگیزاننده مصرف مواد مخدر باشد، در حالی که عده ای دیگر ممکن است از بی پولی و پیامدهای ناشی از آن به مصرف مواد مخدر روی آورند.
بنابراین، در درمان بیماران باید به تفاوت های فردی آنان در این زمینه توجه کرد.
موقعیت های پرخطر می توانند برانگیزاننده باورهای مثبت مربوط به مواد مخدر باشند، مانند:
«مصرف مواد مخدر باعث نشاط و خوشحالی من می شود و با این احساسات مثبت بهتر می توانم از زندگی لذت ببرم»
«بدون مواد مخدر زندگی کسل کننده است»
«مواد مخدر مرا از درد روانی و جسمانی راحت می کنند»
باورهای مثبت کاذب مربوط به خود نیز می توانند تحت تأثیر برانگیزاننده های بیرونی پیش آیند. مانند:
«دیگران ممکن است با یک بار مصرف مواد مخدر به آن معتاد شوند، اما من نه»
«من قوی تر از آنم که در برابر مواد مخدر کم بیاورم»
وسوسه برانگیزاننده درونی محسوب می شود. در پاسخ به وسوسه، باورهای تسهیل کننده مصرف آشکار می شوند. این باورها بیمار را برای لغزش آماده می کنند. مانند:
«برای رهایی از این حالت چاره‌ای جز مصرف مواد مخدر ندارم»
باورهای تسهیل کننده مصرف مواد مخدر
باورهای تسهیل کننده، رفتار جست و جوی مواد مخدر و مصرف آن را که همان راهبردهای ابزاری هستند تقویت می کنند. این راهبرد ها، همانند باورهای مرتبط با مواد مخدر، از فردی به فرد دیگر و از زمانی به زمان دیگر فرق می کنند.
برای مثال، ولع به کوکائین آن قدر شدید است که تمام هم و غم فرد معتاد صرف تهیه و مصرف آن می شود و برای به دست آوردن آن حتی ممکن است به جرم و قتل روی آورد. این موارد نشانگر این موضوع هستند که تا چه اندازه باورهای مربوط به مواد مخدر در سوق دادن فرد به سمت عود اعتیاد دخالت دارند.
هدف از کنترل عود اعتیاد
هدف از کنترل عود، نه تنها شناسایی و کنترل این باورهاست، بلکه یادگیری رفتارهای جدید و کارآمدی است که فرد بتواند برای مقابله با لغزش آن ها را به کار گیرد. یکی از اهداف مهم پیشگیری از عود این است که کنترل های بیرونی (مانند: خانواده، دوستان و درمانگر) در فرآیند درمان به تدریج کاهش یابند و بیمار خودش را از درون کنترل کند.
دلایل بروز لغزش و عود اعتیاد
لغزش به دلایل زیادی رخ می‌دهد. برای مثال، برخی از بیماران در دوره ترک برای آزمون توانایی و قدرت کنترل خود مواد مخدر مصرف می‌کنند و به خود می‌گویند: «می‌خواهم ببینم می توانم آن را کنار بگذارم یا نه». در مواردی هم ممکن است لغزش ها به طور تصادفی و خود به خود روی دهند. دلیل دیگر، باورهای ناکارآمد نسبت به خود و مواد مخدر است.